Harris Matriksi Mantık Denetleyicisi

Stratigrafinin Mantığı: Harris Matriksi Nedir?

Arkeolojik stratigrafi, bir yerleşim yerindeki farklı toprak katmanlarının (tabaka, birim veya 'locus') birbiriyle olan fiziksel ve zamansal ilişkilerini inceleyen temel bir yöntemdir. Bir kazı alanı, zaman içinde birikmiş, üst üste gelmiş, birbirini kesmiş yüzlerce farklı birimden oluşabilir. Kazı sonrası analiz sürecinde, bu karmaşık üç boyutlu ilişki ağını anlamak ve görselleştirmek için Dr. Edward C. Harris tarafından geliştirilen **Harris Matriksi** kullanılır. Harris Matriksi, bir sitenin göreceli kronolojisini gösteren şematik bir akış diyagramıdır. Her bir arkeolojik birim bir kutu ile temsil edilir ve aralarındaki çizgiler, onların zamansal ilişkisini gösterir. Örneğin, A biriminden B birimine inen bir çizgi, "A, B'den daha yenidir" veya "A, B'nin üzerindedir" anlamına gelir. Bu matris, bir sitenin oluşum ve terk edilme süreçlerini anlamak, farklı dönemleri birbirinden ayırmak ve tüm buluntuları doğru bir kronolojik çerçeveye oturtmak için vazgeçilmez bir analitik araçtır.

Stratigrafinin Dört Temel Yasası

Harris Matriksi'nin mantığı, stratigrafinin dört temel yasasına dayanır:

1. Süperpozisyon Yasası: Bozulmamış bir tabaka diziliminde, en altta yer alan tabaka en eski, en üstte yer alan tabaka ise en yenidir. Bu, göreceli tarihlemenin temelini oluşturur.
2. Orijinal Yataylık Yasası: Yerçekimi nedeniyle, sıvı veya gevşek halde biriken tabakalar (suyla gelen çamur, rüzgarla gelen kum gibi) her zaman yatay veya yataya yakın bir şekilde oluşur. Eğik duran tabakalar, biriktikten sonra jeolojik veya insan kaynaklı bir etkiyle bozulmuş demektir.
3. Orijinal Süreklilik Yasası: Bir tabaka, oluştuğu havzanın kenarlarına ulaşana veya giderek incelerek yok olana kadar sürekli bir şekilde devam eder. Eğer bir tabaka bir duvar veya bir çukur tarafından kesiliyorsa, kesen unsurun kesilen tabakadan daha yeni olduğu anlaşılır.
4. Stratigrafik Ardıllık Yasası: Bir arkeolojik birimin kronolojik konumu, sadece ve sadece kendisinin hemen altındaki ve hemen üstündeki birimlerle olan fiziksel ilişkisi tarafından belirlenir. Bu yasa, karmaşık ilişkileri basitleştirerek matrisin oluşturulmasını sağlar.

Mantıksal Tutarlılık: Döngüsel Hatalar ve Paradokslar

Karmaşık bir stratigrafiye sahip kazılarda, yüzlerce birim arasındaki ilişkileri kaydederken hata yapmak olasıdır. En tehlikeli hata türü **döngüsel mantık hatasıdır (circular reasoning)**. Bu bir paradokstur ve fiziksel olarak imkansız bir durumu ifade eder. Örneğin, kazı sırasında bir arkeolog şu notları alabilir:

• "101 numaralı birim, 102'nin **üzerindedir**." (Yani 101 > 102)
• "102 numaralı birim, 103'ün **üzerindedir**." (Yani 102 > 103)
• Ancak farklı bir açmada veya bir kayıt hatası sonucu "103 numaralı birim, 101'in **üzerindedir**." (Yani 103 > 101) şeklinde bir not daha alınabilir.

Bu durum (101 > 102 > 103 > 101) mantıksal bir çelişkidir, çünkü bir birim dolaylı olarak kendisinin üzerinde olamaz. Bu tür hatalar, kazı sonrası analiz aşamasında fark edilip düzeltilmezse, tüm site kronolojisinin yanlış yorumlanmasına neden olabilir. Bu hesaplayıcı, bir "hesaplama" yapmaktan çok, girdiğiniz tüm stratigrafik ilişkileri bir bütün olarak analiz eder ve bu tür mantıksal döngüleri tespit ederek sizi uyarır. Bilgisayar bilimlerinde "yönlü bir grafikte döngü tespiti" olarak bilinen bir algoritma kullanarak, dokümantasyonunuzun bilimsel tutarlılığını kontrol etmenize yardımcı olur.