Litik Korteks Analizi Hesaplama

Taşın Dili: Litik Korteks Analizi ve Yontmataş Teknolojisi

Prehistorya (tarih öncesi) arkeolojisinin temelini, insanoğlunun milyonlarca yıl boyunca ürettiği taş aletler oluşturur. Bu aletler, sadece kesme, delme gibi işlevleriyle değil, aynı zamanda üretim süreçlerinde arta kalan atıklarla da geçmişe dair paha biçilmez bilgiler sunar. Litik (yontmataş) analizi, bu aletlerin ve üretim artıklarının incelenerek geçmiş insan davranışlarını, bilişsel yeteneklerini, hammadde kullanım stratejilerini ve yaşam alanlarını anlamlandırıldığı bir uzmanlık alanıdır. Bu analizlerin en temel ve güçlü olanlarından biri ise **korteks analizi**'dir. Bir taş alet atölyesinden geriye kalan binlerce küçük yonga (flake) ve parça (debitage), bir arkeolog için dağınık bir çöp yığını değil, çözülmeyi bekleyen bir bilmecedir. Korteks analizi, bu bilmecenin parçalarını bir araya getirerek, bir taş aletin hangi evrelerden geçerek üretildiğini, üretimin nerede yapıldığını ve insanların hammaddelerini ne kadar verimli kullandığını ortaya çıkarır.

Korteks Nedir ve Arkeolojik Önemi Nedir?

Korteks, bir çakmaktaşı veya obsidyen yumrusunun (nodül) en dışındaki, milyonlarca yıl boyunca doğal etkenlerle aşınmış, genellikle rengi ve dokusu iç kısımdan farklı olan "kabuk" tabakasıdır. Bir taş alet ustası, bir alet yapmak için bu yumrudan parçalar (yongalar) kopardığında, ilk kopan parçaların dış yüzeylerinde bu korteks tabakası bulunur. Üretim ilerledikçe ve alet son şeklini aldıkça, koparılan yongaların üzerindeki korteks miktarı azalır ve en sonunda tamamen kaybolur. İşte bu basit gözlem, korteks analizinin temelini oluşturur. Bir yonganın sırt (dorsal) yüzeyinde korteksin varlığı veya yokluğu, o yonganın üretim sürecinin hangi aşamasında (başlangıç, orta veya son) çıkarıldığının bir göstergesidir.

Yontmataş Üretim Zinciri (Reduction Sequence) ve Yonga Türleri

Arkeologlar, bir taş aletin üretimini bir "zincir" olarak düşünürler. Korteks analizi, bu zincirin halkalarını tanımlamamızı sağlar:

• Birincil Yonga (Primary Flake): Üretimin en başında, ham taş yumrusundan koparılan ilk yongalardır. Sırt yüzeylerinin tamamı (%90-100'ü) korteks ile kaplıdır. Bu tür yongaların bir alanda çok sayıda bulunması, taş alet üretiminin **en erken evresinin** burada gerçekleştiğini, yani hammaddenin bu alana yeni getirildiğini ve ilk şekillendirmenin burada yapıldığını gösterir. Bu durum genellikle bir **hammadde kaynağı** veya birincil **atölye alanı** varlığına işaret eder.
• İkincil Yonga (Secondary Flake): Üretimin orta aşamalarında, çekirdeğin kabaca şekillendirilmesi sırasında çıkarılan yongalardır. Sırt yüzeylerinin bir kısmında (%1-90 arası) korteks bulunurken, diğer bir kısmı daha önceki yonga çıkarmalarından kalan negatif izleri taşır. Bu yongaların baskın olduğu bir topluluk, üretimin **orta evrelerini** yansıtır.
• Üçüncül Yonga (Tertiary Flake): Üretimin son aşamalarında, aletin son formunun verildiği inceltme (thinning) veya kenarlarının keskinleştirildiği düzeltileme (retouching) sırasında çıkan yongalardır. Sırt yüzeylerinde **hiç korteks bulunmaz** (%0). Genellikle daha küçüktürler. Bu yongaların yoğunluğu, bir üretim atölyesinden çok, aletlerin kullanıldığı ve bakımlarının yapıldığı bir **yaşam alanı** veya **kullanım alanı** olduğunu düşündürür.
• Kırıklar/Atıklar (Debris/Shatter): Yontma sırasında ortaya çıkan, belirli bir yonga morfolojisine sahip olmayan, sınıflandırılamayan küçük parçalardır.

Bu hesaplayıcı, girdiğiniz yonga sayılarına göre her bir türün toplam içindeki yüzdesini hesaplayarak, incelediğiniz arkeolojik alanın işlevi hakkında hızlı ve kantitatif bir ön yorum yapmanıza olanak tanır.