Zooarkeoloji ve Biyoarkeolojide Kantitasyon: MBS'nin Önemi
Arkeolojik bir kazıdan çıkan hayvan (zooarkeoloji) veya insan (biyoarkeoloji) kemikleri, genellikle dağınık ve parçalanmış bir halde bulunur. Bu karmaşık kemik topluluğuna bakarak "Burada kaç tane hayvan vardı?" veya "Bu mezarlıkta kaç kişi gömülü?" gibi sorulara cevap vermek, basit bir kemik sayımından çok daha fazlasını gerektirir. İşte bu noktada, arkeologların geçmiş popülasyonları ve hayvan sürülerini sayısal olarak anlamlandırmak için kullandığı temel kantitatif yöntemler devreye girer. Bu yöntemlerin en bilinenleri NISP (Belirlenmiş Parça Sayısı) ve MBS (Minimum Birey Sayısı) veya uluslararası literatürdeki adıyla MNI'dır (Minimum Number of Individuals).
Temel Kavramlar: NISP ve MBS (MNI) Arasındaki Fark
Bir kemik topluluğunu analiz ederken bu iki kavramı ayırt etmek hayati önem taşır:
- NISP (Belirlenmiş Parça Sayısı): En basit sayım yöntemidir. Bir topluluktaki, belirli bir türe ait olduğu teşhis edilebilen her bir kemik parçasının sayısını ifade eder. Örneğin, bir kazı biriminde bir keçiye ait olduğu anlaşılan 50 adet kemik parçası bulunduysa, NISP değeri 50'dir. Bu yöntem hızlı ve kolay olmasına rağmen ciddi bir sorunu vardır: Tek bir hayvanın iskeleti yüzlerce kemikten oluşur ve bir kemik de birden fazla parçaya kırılabilir. Bu durum, NISP değerinin, alandaki gerçek hayvan sayısını abartılı bir şekilde yüksek göstermesine neden olur. Farklı türlerin kalıntılarının korunma durumları da farklı olacağından, NISP kullanarak türlerin göreceli bolluğunu karşılaştırmak yanıltıcı olabilir.
- MBS/MNI (Minimum Birey Sayısı): Bu yöntem, NISP'in abartma sorununu çözmek için geliştirilmiştir. MBS, "elimizdeki tüm bu kemik parçalarını oluşturmak için **en az kaç tane** birey gereklidir?" sorusuna cevap arar. Bu hesaplama, her bireyin belirli bir kemikten (örneğin sol uyluk kemiği - femur) sadece bir tanesine sahip olduğu mantığına dayanır. Eğer bir alanda aynı türe ait 5 adet sol femur bulduysanız, bu kemiklerin en az 5 farklı bireye ait olduğundan emin olabilirsiniz. Dolayısıyla MBS değeri 5 olur. Bu yöntem, farklı türlerin popülasyondaki önemini karşılaştırmak için NISP'e göre çok daha güvenilir bir ölçüttür.
MBS Nasıl Hesaplanır? Adım Adım Yöntem
En temel MBS hesaplaması şu adımları izler:
- Tanımlama ve Ayırma: Tüm kemikler önce türlerine göre (koyun, keçi, sığır vb.) ayrılır. Ardından her tür içindeki kemikler, anatomik elementlerine göre (femur, tibia, humerus, kafatası vb.) sınıflandırılır.
- Simetri (Yön Belirleme): Vücudun sol ve sağ tarafında bulunan eşli kemikler (kol, bacak kemikleri gibi) için "sol" mu yoksa "sağ" mı olduğu belirlenir. Bu, MBS hesaplamasının en kritik adımıdır.
- En Sık Bulunan Elementi Sayma: Her tür için, en sık tekrar eden tekil anatomik element sayılır. Örneğin, bir keçi topluluğu için sayım sonuçları şöyle olsun: 8 sol femur, 5 sağ femur, 12 sol tibia, 9 sağ tibia. Bu durumda en sık bulunan element "sol tibia"dır ve sayısı 12'dir. Dolayısıyla, bu topluluktaki keçi MBS'si 12 olarak belirlenir.
- Yaş ve Cinsiyet Faktörleri: Daha hassas analizlerde, kemikler ayrıca yaş (yetişkin, genç) veya cinsiyet gibi alt gruplara ayrılabilir ve MBS her grup için ayrı ayrı hesaplanabilir.
MBS, adından da anlaşılacağı gibi, "minimum" bir sayıdır. Gerçek birey sayısı teorik olarak daha fazla olabilir, ancak bu yöntem bize o alanda kesin olarak var olması gereken en az birey sayısını verir. Bu nedenle, arkeolojik raporlarda genellikle hem NISP hem de MBS değerleri birlikte sunulur.